અધ્યાય પહેલો : અર્જુનવિષાદયોગ

Chapter 01

Arjuna Vishad Yog

As the armies of Pandava and Kaurava stand poised for confrontation on the battlefield of Mahabharata, Arjuna sees his friends, relatives and teacher on the opposite side. His victory means killing of his own kinsmen, elder and respected ones. Bemused by the possible fallout of the war, Arjuna is gripped by grief and despair. Determined that given a choice, he would rather die than to fight, Arjuna lays down his arms and seeks counsel from his charioteer and friend Lord Krishna.

અધ્યાય પહેલો : અર્જુનવિષાદયોગ

મહાભારતના યુદ્ધમેદાનમાં પાંડવો અને કૌરવોની સેના યુદ્ધ માટે એકઠી થઇ ત્યારે અર્જુને એના પરમ મિત્ર અને સારથી એવા ભગવાન કૃષ્ણને પોતાનો રથ સેનાની મધ્યમાં લેવા જણાવ્યું જેથી તે જોઇ શકે કે શત્રુ પક્ષમાં કોણ કોણ લડવા માટે એકત્ર થયા છે. જ્યારે અર્જુને પોતાના અતિપ્રિય પિતામહ ભીષ્મ, આચાર્ય દ્રોણ અને કૃપાચાર્ય તથા નિકટના સગા સંબધીઓને નિહાળ્યા ત્યારે એનું હૈયું હાલી ઉઠ્યું. એને થયું કે આ બધાને હણીને રાજ્ય મેળવવું એના કરતાં તો નહી લડવું સારું. આમ કહી પોતાના ગાંડિવનો પરિત્યાગ કરી શોકાતુર બની અર્જુન રથમાં બેસી ગયો.

ભગવાન કૃષ્ણે એ સમયે અર્જુનને જે સંદેશ સુણાવ્યો તે ભગવદ્ ગીતાના નામે સુપ્રસિદ્ધ થયો. ગીતાના પ્રથમ અધ્યાયનું શિર્ષક આથી યોગ્ય રીતે જ અર્જુનવિષાદયોગ આપવામાં આવ્યું છે.


Verse 01-05

धृतराष्ट्र उवाचः
ધૃતરાષ્ટ્ર કહે છેઃ
Dhritarastra uvacha

धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः ।
मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत संजय ॥१-१॥

dharmakshetre kurukshetre samvetah yuyut savah
mamakah pandavas'sca' ve kim akurvata samjaya

કુરુક્ષેત્રના તીર્થમાં, મળિયા લડવા કાજ,
કૌરવ પાંડવ તેમણે, કર્યું શું કહો આજ.
*
Sanajaya uvacha
दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा ।
आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥१-२॥

dristava tu pandavarikam vyudham duryodhanas tada
acharyam up samgamya raja vachanam abravit

જોઈ પાંડવ સૈન્યને, રાજા દુર્યોધન
દ્રોણ ગુરૂ પાસે જઈ, બોલ્યો આમ વચન.
*




पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् ।
व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥१-३॥
Pashyetam pandu putranam acharya mahatim chamum
vyudham drupad putrena tava sishayene dhimata

ગુરૂદેવ, સેના જુઓ, પાંડવોની ભારી,
દ્રુપદપુત્ર તમ શિષ્યથી, સજ્જ થઈ સારી.
*
अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥१-४॥

atra shura maheshvasa bhimarjunasama yudhi
yuyudhano viratashchai dhrupadascha maharathah.

અર્જુન ભીમસમા ઘણા યોધ્ધા છે શૂરવીર,
મહારથી યુયુધાન છે દ્રુપદ વિરાટ અધીર.
*
धृष्टकेतुश्चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान् ।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥१-५॥

Dhristaketu Chekitanah Kashiraijas cha viryavana
Purijit Kuntibhojascha Saibyas cha narpungavah

પુરુજિત કુંતીભોજ છે, શૈલ્ય શ્રેષ્ઠ ગુણવાન,
ધૃષ્ઠકેતુ ને ચેકિતાન કાશીરાજ બલવાન.

Meaning
धृतराष्ट्र बोले:
हे संजय, कुरुक्षेत्र के युद्ध मैदान में युद्ध की इच्छा से इकट्ठे हुये मेरे और पाण्डु के पुत्रों ने क्या किया ?
संजय बोले:
हे राजन, पाण्डवों की सेना को देख कर दुर्योधन ने आचार्य द्रोण के पास जा कर कहा, हे आचार्य, आप के शिष्य द्रुपदपुत्र द्वारा सुग्रथित इस विशाल पाण्डू सेना को देखिये । इसमें भीम और अर्जुन के अलावा युयुधान, विराट, महाराजा द्रुपद, धृष्टकेतु, चेकितान, काशिराज, पुरुजित, कुन्तिभोज तथा नरश्रेष्ट शैब्य जैसे कई शूरवीर योद्धा है ।

ધૃતરાષ્ટ્ર બોલ્યા -
હે સંજય ! ધર્મભૂમિ કુરુક્ષેત્રમાં યુદ્ધની ઇચ્છાથી એકત્ર થયેલા મારા અને પાંડુના પુત્રોએ શું કર્યું ?
સંજય બોલ્યા -
હે રાજન, પાંડવોની સેનાને જોઇને રાજા દુર્યોધન દ્રોણાચાર્યની પાસે જઇને બોલ્યા. હે આચાર્ય ! આપના શિષ્ય દ્રુપદપુત્ર ધૃષ્ટદ્યુમ્ન દ્વારા ગોઠવાયેલી પાંડવોની આ વિશાળ સેનાને જુઓ. એમાં ભીમ અને અર્જુન સિવાય યુયુધાન (સાત્યકિ), રાજા વિરાટ,  મહારાજા દ્રુપદ, ધૃષ્ટકેતુ, ચેકિતાન, કાશીરાજ, પુરુજિત, કુંતીભોજ તથા નરશ્રેષ્ઠ શૈબ્ય જેવા કેટલાય પરાક્રમી શૂરવીર યોદ્ધાઓ છે.


Verse 06-10

युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥१-६॥

Yudhamanyuscha vikranta Uttamaujascha viryavana
Saubhadro draupadeyascha Sarva eva maharathah

યુધામન્યુ વિક્રાંત ને અભિમન્યુ રણવીર,
ઉત્તમૌજ દ્રોપદી-તનય સૌ મહારથી વીર.
*
अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥१-७॥

Asmakam tu vishista ye tam nibodha dvijottama
nayaka mama sainasya Sangyanartham tan bravimi te

હવે આપણા સૈન્યના કહું શ્રેષ્ઠ જનને,
દ્વિજશ્રેષ્ઠ હે, સાંભળો સંક્ષેપ મહીં તે
*



भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिंजयः ।
अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥१-८॥
bhavan bhishmascha, karnascha kripascha samitinjayah
ashvathama vikarnascha somdattis tathaiva cha

તમે, ભીષ્મ ને કર્ણ છે, સેનાપતિ કૃપ છે,
અશ્વત્થામા વિકર્ણ ને સૌમદત્તિ પણ છે.
*
अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः ।
नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥१-९॥

anye cha bahavah shura madarthe tyakta jivitah
nanashastra praharnah sarve yuddha-vishardah.

બીજાએ બહુ વીર છે વિવિધ શસ્ત્રવાળા,
યુધ્ધનિપૂણ જીવન મને અર્પણ કરનારા.
*
अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥१-१०॥

aparyaptam tad asmakam balam bhishmabhirakshitam
paryaptam tvidametesham balam bhimabhirakshitam

વિરાટ સેના આપણી રક્ષા ભીષ્મ કરે
પાંડવ સેના સ્વલ્પ છે, રક્ષા ભીમ કરે. ॥૧0॥

Meaning
पाण्डु सेना में विक्रान्त युधामन्यु, वीर्यवान उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यु, और द्रोपदी के पुत्र - सभी महारथी हैं । अब हे द्विजोत्तम, हमारी सेना के विशिष्ट योद्धाओं के बारे में मैं आप को बताता हूँ । हमारी सेना में स्वयं आप के अलावा पितामह भीष्म, कर्ण, कृपाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण तथा सौमदत्त जैसे प्रमुख योद्धा है । उसके अलावा युद्धकला में निपुण, तरह तरह के शस्त्रों में माहिर और भी अनेकों योद्धा हैं जो मेरे लिये अपना जीवन न्योछावर करने के लिए तैयार हैं । भीम द्वारा रक्षित पाण्डवों की सेना की तुलना में भीष्म पितामह द्वारा रक्षित हमारी सेना का बल पर्याप्त नहीं है ।

પાંડવોની સેનામાં વિક્રાન્ત, યુધામન્યુ, વીર્યવાન ઉત્તમૌજા, સુભદ્રાપુત્ર અભિમન્યુ તથા દ્રૌપદીના પુત્રો - એ બધા મહારથીઓનો સમાવેશ થાય છે. હવે હે દ્વિજોત્તમ, આપણી સેનાના યોદ્ધાઓ વિશે હું તમને કહું. આપણી સેનામાં તમારા ઉપરાંત પિતામહ ભીષ્મ, કર્ણ, કૃપાચાર્ય, અશ્વત્થામા, વિકર્ણ અને સૌમદત્ત જેવા મહાન યોદ્ધાઓ છે. એમના સિવાય આપણી સેનામાં યુદ્ધકળામાં નિપુણ હોય, શસ્ત્રાસ્ત્રવિદ્યામાં માહિર હોય એવા અનેક યોદ્ધાઓ છે, જેઓ મારે માટે પોતાના જાનની બાજી લગાવવા તૈયાર છે. ભીમ દ્વારા રક્ષાયેલી પાંડવોની સેનાની તુલનામાં જો કે પિતામહ ભીષ્મ દ્વારા રક્ષાયેલ આપણી સેનાનું બળ પર્યાપ્ત નથી લાગતું.

Verse 11-15

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः ।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥१-११॥

ayaneshu cha sarveshu yathabhagam avasthitah
Bhishmam evabhirakshantu bhavantah sarva eva hi

બધી તરફથી ભીષ્મની રક્ષા સર્વ કરો,
નિજ સ્થાને ઊભા રહી રક્ષા સર્વ કરો.
*
तस्य संजनयन्हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः ।
सिंहनादं विनद्योच्चैः शङ्खं दध्मौ प्रतापवान् ॥१-१२॥

tasya sanjanayam harsham kuruvriddhah pitamahah
simhanadam vindyo occhaih shankham dadhmau pratapvana

કુરુમાં વૃધ્ધ પિતામહે શંખ વગાડયો ત્યાં,
સિંહનાદથી સૈન્યમાં હર્ષ છવાયો હા!



ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः ।
सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥१-१३॥
Tatah shankhascha bheryascha Panavanaka gomukhah
Sahasaiva bhyahanyanta Sa shabdas tumulobhavat

પણવ શંખ આનક અને ભેરી ગોમુખ ત્યાં,
સહસા વાગ્યાં ને થયો ઘોર શબ્દ રણમાં.
*
ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
माधवः पाण्डवश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥१-१४॥

Tatah shvetair hayair yukte mahati syandane sthitau
Madhavah pandavascha eva divyau shankhau pradadhmatuhu.

સફેદ ઘોડે શોભતા મોટા રથવાળા,
કૃષ્ણ અર્જુને શંખને દિવ્ય વગાડયા ત્યાં.
*
पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः ।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥१-१५॥

Panchajanyam hrishikeso Devaduttam dhananjayah
Paundram dadhmau mahashankham Bhimakarma vrikodarah

પાંચજન્ય કૃષ્ણે અને દેવદત્ત અર્જુન,
પૌંડ્ર વગાડયો શંખ ને ભીમે લાવી ધૂન. ॥૧૫॥

Meaning
इसी कारण से सभी योद्धा अपने नियुक्त स्थानों से सर्व प्रकार से भीष्म पितामह की रक्षा करें । तब जयेष्ठ कुरु प्रतापी भीष्म पितामह ने दुर्योधन के हृदय में हर्ष उत्पन्न करते हुये उच्च स्वर में सिंहनाद किया और शंख बजाना आरम्भ किया । उसके पश्चात अनेक शंख, नगारे, ढोल, शृंगी आदि बजने लगे जिनसे घोर नाद उत्पन्न हुआ । उस वक्त श्वेत अश्वों से चालित भव्य रथ में विराजमान भगवान माधव और पाण्डव पुत्र अर्जुन नें अपने दिव्य शंख बजाये । भगवान हृषिकेश नें पाञ्चजन्य नामक शंख तथा धनंजय (अर्जुन) ने देवदत्त नामक शंख बजाया । भीम नें अपना पौण्ड्र नामक महाशंख बजाया ।
*
એથી સર્વ યોદ્ધાઓ, પોતપોતાના નિયુક્ત કરેલ સ્થાન પર રહી સર્વ પ્રકારે આપણા સેનાપતિ એવા પિતામહ ભીષ્મની રક્ષા કરો. તે સમયે વરિષ્ટ કુરુ એવા પિતામહ ભીષ્મે જોરથી સિંહનાદ કર્યો અને શંખનાદ કર્યો, જેથી દુર્યોધનના હૃદયમાં હર્ષની લાગણી થઈ. તે પછી અનેક મહારથીઓએ પોતાના શંખ, નગારા, ઢોલ વગેરે વગાડ્યા. એ બધાના સ્વરોથી વાતાવરણમાં ભયાનક નાદ થયો. એ સમયે સફેદ ઘોડાઓથી શોભતા ભવ્ય રથમાં વિરાજમાન ભગવાન માધવ અને પાંડુપુત્ર અર્જુને પોતપોતાના શંખ વગાડ્યા. ભગવાન ઋષિકેશે પાંચજન્ય શંખ વગાડ્યો અને ધનંજય (અર્જુને) દેવદત્ત શંખ વગાડ્યો. ભીમે પોતાનો પૌડ્રક નામના શંખનો ધ્વનિ કર્યો..


Verse 16-20

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ।
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥१-१६॥

anantavijayam raja kuntiputro yudhisthirah
nakulah sahdevascha sughosmanipushpakau.

કુંતીપુત્ર યુધિષ્ઠિરે અનંત વિજય વળી
શંખ વગાડયો, શો રહ્યો શબ્દ બધેય ફરી.

સુઘોષ મણિપુષ્પક ધ્વનિ નકુલ અને સહેદેવ,
તેમ ધ્વનિ કૈંયે કર્યા શંખતણા સ્વયમેવ.
*
काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः ।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥१-१७॥

Kashyascha parameshvasah Shikhandi cha, maharathah
Dhristhadhyumno viratascha Satyakish cha parajitah.



द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक् ॥१-१८॥
Drupado draupadeyascha Sarvashah prithivipate
Saubhadrascha mahabahuh Shankhan dadhmuhuh prithak-prithak

કાશીરાજ વિરાટ ને દ્રુપદ દ્રૌપદી બાલ,
ધૃષ્ટધુમ્ન અભિમન્યુએ ધર્યા ધ્વનિથી તાલ.
*
स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् ।
नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥१-१९॥

Sa ghosho dhartarastranam, hridayani uyadaryat
Nabhascha prithivim chaiva tumulo uyanunadayan.

ખળભળાવતા આભ ને ધરતીને સ્વર એ,
જાણે ઉર કૌરવ તણાં ચીરી પૃથક્ કરે.
*
अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्कपिध्वजः ।
प्रवृत्ते शस्त्रसंपाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥१-२०॥

atha vyavasthitan dristava dhartarastran kapidhwajah
pravritte shastra sampate dhanurudhamya pandavah

કૌરવની લડવા ઊભી સેનાને જોઇ,
ધનુષ ઉઠાવીને રહ્યો અર્જુન ત્યાં બોલી. ॥૨૦॥

Meaning
कुन्तीपुत्र राजा युधिष्ठिर नें अपना अनन्त विजय नामक शंख, नकुल नें सुघोष और सहदेव नें अपना मणिपुष्पक नामक शंख बजाये । धनुर्धर काशिराज, महारथी शिखण्डी, धृष्टद्युम्न, विराट तथा अजेय सात्यकि, द्रुपद, द्रोपदी के पुत्र तथा अन्य सभी राजाओं नें तथा महाबाहु सौभद्र (अभिमन्यु) - सभी नें अपने अपने शंख बजाये । शंखों की उस महाध्वनि से आसमाँ तथा धरातल गूँजने लगा । शंख के ध्वनि से धृतराष्ट्र पुत्रों के हृदय में खलबली मच गई । तब धृतराष्ट्र के पुत्रों को व्यवस्थित देख, कपिध्वज अर्जुन नें, (कपिध्वज - जिनके रथ के ध्वज पर हनुमान जी विराजमान थे) शस्त्र उठाकर भगवान हृषिकेश से कहा ।
*
કુંતીપુત્ર મહારાજા યુધિષ્ઠિરે પોતાના અનંતવિજય નામના શંખનો, નકુલે સુઘોષ અને સહદેવે મણિપુષ્પક નામના શંખનો ધ્વનિ કર્યો. ધનુર્ધર કાશિરાજ, મહારથી શિખંડી, ધૃષ્ટદ્યુમ્ન્ય, વિરાટરાજ, અજેય એવા સાત્યકિ, મહારાજા દ્રુપદ, અભિમન્યુ તથા દ્રૌપદીના અન્ય પુત્રોએ પોતપોતાના શંખોનો ધ્વનિ કર્યો. શંખોના મહાધ્વનિથી આકાશ અને ધરા પર મોટો શોર થયો. એ સાંભળીને ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રોના હૃદયમાં જાણે હલચલ થઈ. અર્જુને, જેના રથ પર હનુમાનજી વિરાજમાન હતા, પોતાનું ગાંડિવ તૈયાર કરી ભગવાન ઋષિકેશને કહ્યું.


Verse 21-25

अर्जुन उवाच
અર્જુન કહે છેઃ
Arjuna Uvacha

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥१-२१॥

hrishikesham tada vakyam idam aha mahipate
Senayor ubhayor madhye Ratham sthapaya me achyuta

ઋષિકેશ અચ્યુત હે, રથ મારો રાખો,
બંને સેના મધ્યમાં રથ મારો  રાખો.
*
यावदेतान्निरिक्षेऽहं योद्‌धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥१-२२॥

yavadetan nirikshe aham yoddhukaman avasthitan
kair maya saha yoddhavyam asmin ranasamudyame

લડવા ઊભા સર્વને લઉં જરા જોઈ,
લડવા લાયક કોણ છે લઉં જરા જોઈ.



योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः ।
धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥१-२३॥
Yotsyamanan aveksheaham Ya ete atra samagatah
Dhartarastrasya durbuddher Yuddhe priyachi kirshavah

દુર્યોધન-હિત ચાહતા લડવા કાજ મળ્યા,
કોણ કોણ રણમાં મળ્યા જોઉં આજ જરા.
*
संजय उवाच
સંજય કહે છેઃ
Sanjay uvacha

एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥१-२४॥

Evam ukto hrishikesho Gudakeshena bharata
Senayor ubhayor madhye Sthapyitva rathottamam.

અર્જુનનાં વચનો સુણી શ્રી કૃષ્ણે જલદી
બંને સેના મધ્યમાં રથ રાખ્યો પકડી.
*
भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
उवाच पार्थ पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति ॥१-२५॥

Bhishma drona pramukhatah, Sarvesham cha mahikshitam
Uvacha partha pashyai tam Samavetan kurun iti

ભીષ્મ દ્રોણ જેવા ઘણા રાજા જેમાં છે,
જો કૌરવ સેના ઊભી પાર્થ, બરાબર તે. ॥૨૫॥

Meaning
अर्जुन बोले:
हे अच्युत, मेरा रथ दोनो सेनाओं के मध्य में ले चलो ताकी मैं विपक्षी योद्धाओं का अच्छी तरह से निरीक्षण कर सकूं, जिन के साथ मुझे युद्ध करना है । मैं देखना चाहता हूँ कि दुर्बुद्धि दुर्योधन का युद्ध में प्रिय चाहने वाले कौन से योद्धा यहाँ युद्ध के लिये एकत्रित हुये हैं ।
संजय बोले:
हे भारत (धृतराष्ट्र), गुडाकेश (अर्जुन) के इन वचनों पर भगवान हृषिकेश नें अपने रथ को दोनों सेनाओं के मध्य में लाकर खडा कर दिया । जब रथ पितामह भीष्म, आचार्य द्रोण तथा अन्य प्रमुख राजाओं के सामने आकर रुका तो भगवान कृष्ण ने अर्जुन से कहा, हे पार्थ इन कुरुवंशी योद्धाओं को देखो ।
*
અર્જુન કહે છે
હે અચ્યુત, મારો રથ બંને સેનાઓની મધ્યમાં લઈ ચાલો જેથી હું બંને પક્ષના યોદ્ધાઓને સારી પેઠે જોઈ શકું. મારે જોવું છે કે દુર્બુદ્ધિથી ભરેલ દુર્યોધનનો સાથ આપવા માટે યુદ્ધભૂમિમાં કયા કયા યોદ્ધાઓ ભેગા થયા છે.
સંજય કહે છે
હે ભારત (ધૃતરાષ્ટ્ર), ગુડાકેશ (અર્જુન)ના વચનો સાંભળી ભગવાન ઋષિકેશે એમનો રથ બંને સેનાની મધ્યમાં લાવીને ઊભો રાખ્યો. રથ જ્યારે પિતામહ ભીષ્મ, આચાર્ય દ્રોણ તથા અન્ય પ્રમુખ યોદ્ધાઓની સામે આવીને ઊભો રહ્યો ત્યારે ભગવાન કૃષ્ણે અર્જુનને કહ્યું, અર્જુન, વિપક્ષમાં યુદ્ધ માટે તૈયાર થયેલા યોદ્ધાઓને બરાબર જોઈ લે.

Verse 26-30

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थः पितॄनथ पितामहान् ।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातॄन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ॥१-२६॥

Tatra pashyat sthitan parthah Pitranatha pitamahan
Acharyan matulan bhratrun Putran pautran sakhimstatha

પિતા પિતામહ ને ગુરુ મામા ને ભાઈ,
પુત્ર પૌત્ર મિત્રો વળી સ્નેહી હિતકારી.
*
कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ।
दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥१-२७॥

Kripaya paraya visto Visidanu idam abravit
Dristavemam svajanam Krishna Yuyutsaum samupasthitam

એવા જોઇ સ્વજનને કરૂણતા ધારી,
બોલ્યો અર્જુન શોકથી ખિન્ન થઈ વાણી.


अर्जुन उवाच
અર્જુન કહે છેઃ
Arjuna Uvacha
श्वशुरान्सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि ।
तान्समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ॥१-२८॥

shashuran suhridaschaive senayorubhayorapi
tan samikshaya sa kaunteyah sarvam bandhun avasthitan

સસરા તેમજ સ્વજનને રણમાંહી જોઈ,
દ્રવે નહીં એવો હશે કઠોર જન કોઈ.
*
सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥१-२९॥

sidanti mama gatrani mukham cha parisushyati
vepathuscha sharire me romaharshascha jayate.

અંગ શિથિલ મારું થતું વદન સુકાઈ જાય,
શરીર કંપે, શોકથી રોમાંચ મને થાય.
*
गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते ।
न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥१-३०॥

gandivam sramamsate hastat tvakchaiva paridahyate
na cha shaknomy avasthatum bhramati eva cha me manah.

ધનુષ હાથથી સરકતું, દાહ ત્વચામાં થાય,
ચિત્ત ભમે, મારા થકી ના જ ઉભા રહેવાય. ॥૩૦॥

Meaning
पार्थ नें दोनो पक्षों की सेना का निरीक्षण किया तो उसमें अपने पिता के भाईयों, पितामहों (दादा), आचार्यों, मामों, भाईयों, पुत्रों, मित्रों, पौत्रों, श्वशुरों (ससुर), संबन्धीयों को देखा । अपने प्रिय और हितेच्छु सगे संबन्धियों तथा मित्रों को युद्ध भूमि में उपस्थित देख अर्जुन का मन करुणा पूर्ण हो उठा और उसने विषाद पूर्वक भगवान कृष्ण से कहा ।
अर्जुन बोले:
हे कृष्ण, मैं युद्ध भूमि में अपने प्रिय लोगों को युद्ध के लिये तत्पर खडा देख रहा हूँ । उनसे युद्ध की कल्पना करके मेरे अंग ठण्डे पड रहे है, और मेरा मुख सूख रहा है, और मेरा शरीर काँपने लगा है । मेरे हाथ से गाण्डीव धनुष ठीक तरह से पकडा नहीं जा रहा है । मेरी सारी त्वचा में दाह हो रहा है, मानो कोई आग में जल रही हो । मैं ठीक तरह से खडा नहीं रह पाता, मेरा मन भ्रमित हो रहा है ।
*
પાર્થે બંને સેનાઓનું નિરીક્ષણ કર્યું તો એમાં પોતાના પિતરાઈ ભાઈઓ, પિતામહ, આચાર્ય, મામા, પુત્ર, પૌત્રો, મિત્રો, સ્નેહીજનો તથા હિતચિંતકોને ઊભેલા જોયા. એમને જોઈને અર્જુનનું મન ઉદ્વિગ્ન થઈ ગયું. વિષાદથી ભરેલ મને એમે ભગવાન કૃષ્ણને કહ્યું,
અર્જુન કહે છે
હે કૃષ્ણ, યુદ્ધ ભૂમિમાં હું સગાં સંબંધી અને હિતેચ્છુઓને લડવાં માટે તત્પર ઊભેલા જોઈ રહ્યો છું. એમની સાથે યુદ્ધ કરવાની કલ્પના કરતાં મારાં અંગ ઠંડા પડી રહ્યા છે, મારું મોં સુકાઈ રહ્યું છે, મારું શરીર અને અંગેઅંગ કાંપી રહ્યા છે. મારા હાથમાંથી ગાંડીવ જાણે સરકી રહ્યું છે. મારી ત્વચામાં દાહ થઈ રહ્યો હોય એવું મને લાગે છે. મારું ચિત્ત ભમી રહ્યું હોય એવું મને લાગે છે અને મારાથી ઊભા રહેવાતું નથી.



Verse 31-35

निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥१-३१॥

nimittani cha pashyami viparitani keshava
na cha shreyonupashyami hatva swajanamahave.

લક્ષણ દેખાયે મને અમંગલ બધાંયે
સ્વજનોને માર્યે નહીં મંગલ કૈં થાયે.
*
न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च ।
किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥१-३२॥

na kankshe vijayam Krishna na cha rajyam sukhani cha
kim no rajyene govinda kim bhogair jivitena va

વિજય રાજ્ય સુખ ના ચહું, કૃષ્ણ ખરેખર હું
રાજ્ય ભોગ જીવન મળે અનંત તોયે શું.
*


येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च ।
त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥१-३३॥
yesham arthe kankshitam no rajyam bhogah sukhani cha
ta eme avasthita yuddhe pranams tyaktva dhanani cha

જેને માટે રાજ્ય ને વૈભવ સુખ ચહીયે,
પ્રાણ તજી રણમાં ઊભા સુખને છોડી તે.
*
आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः ।
मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः संबन्धिनस्तथा ॥१-३४॥

acharyah pitarah putras tathaiva cha pitamahah
matulaha shvashuraha pautraha shyalaha sambandhinastatha

પિતૃ તેમ આચાર્ય ને પુત્ર, પિતામહ આ,
સસરા મામા પૌત્ર ને સંબધી સઘળા.
*
एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन ।
अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥१-३५॥

etanna hantum ichhami ghnatopi madhusudana
api trailokya rajayasya hetoho kim nu mahikrite

ત્રિલોક કાજે તે હણે, હણું ન તો યે હું,
પૃથ્વી માટે તો પછી હણું તેમને શું?

Meaning
हे केशव, मुझे सभी लक्षण अमंगल और विपरीत दिखाई दे रहे हैं । हे केशव, मुझे अपने ही स्वजनों को मारने में किसी भी प्रकार का कल्याण दिखाई नहीं देता । हे कृष्ण, मुझे न तो युद्ध में विजय पाने की, ना हि राज्य लाभ तथा अन्य सुखों की कामना है । हे गोविंद, अपने प्रिय जनों की हत्या करके मिलने वाले राज्य से, भोगों से, अरे, उनके मृत्यु पश्चात हमारे जीने से भी क्या लाभ है । जिन के लिये हम ये राज्य, भोग तथा सुख और धन की कामना करते हैं, वे स्वयं युद्धभूमि में अपने प्राणों की बलि चढाने के लिए खडे हैं । मैं यहाँ अपने गुरुजन, पिता, पुत्र, तथा पितामह, मातुल, ससुर, पौत्र, साले आदि संबधी को देख रहा हूँ । हे मधुसूदन, इन्हें हम सारे त्रिभुवन का राज्य के लिये भी नहीं मारना चाहेंगें, तो फिर धरती के कुछ हिस्से के लिये क्यूँ मारेंगे । चाहे ये हमें क्यूँ न मार दें ।
*
હે કેશવ, મને અમંગલ લક્ષણો દેખાઈ રહ્યા છે.  મારા સ્વજન અને હિતેચ્છુઓને મારવામાં મને કોઈ કલ્યાણનું કામ હોય એમ નથી લાગતું, હે કૃષ્ણ, મને ન તો યુદ્ધમાં વિજય મેળવવાની ઈચ્છા છે, ન તો રાજ્યગાદી મેળવવાની કે અન્ય સુખોની કામના છે. હે ગોવિંદ, સ્વજનો અને હિતેચ્છુઓને મારીને મળનાર રાજ્ય અને ભોગોને ભોગવીને અમારે શું કરવું છે ? અરે, તેમને હણ્યા પછી અમારા જીવનનો પણ શું અર્થ બાકી રહેશે ? જેને માટે આ વૈભવ, રાજ્ય અને ભોગની કામના અમે કરીએ છીએ તેઓ સ્વયં આ યુદ્ધભૂમિમાં પોતાના પ્રાણોનું બલિદાન આપવા ઊભેલા છે. મારા ગુરુજન, પિતા, પુત્ર, પૌત્રો, શ્વસુર પક્ષના સગાસંબંધીઓ - આ બધાને ત્રિભુવનના રાજ્ય માટે પણ મારવાની કલ્પના હું કરી શકું એમ નથી તો ધરતીના ટુકડા માટે એમને શા માટે મારવા ? ભલેને તેઓ અમને મારી નાખે.



Verse 36-40

निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥१-३६॥

nihatya dhartarastran nah ka pritihi syajjanardana
papam eva shreyad asman hatvai tan atatayinah

કૌરવને માર્યા થકી મંગલ શું મળશે ?
આતતાયીને મારતાં અમને પાપ થશે.
*
तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥१-३७॥

tasmana narha vayam hantum dhristarastran svabandhavan
svajanam hi katham hatva sukhinaha syam madhava

બંધુજનોને મારવા છાજે ના અમને.
સ્વજનોને માર્યે મળ્યે મંગલ શું અમને ?


यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः ।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥१-३८॥
yady api ete na pashyanti lobhopahatchetasah
kulakshyayakritam dosham mitra dohe cha patakam.

લોભ થકી નાસી ગઈ બુધ્ધિ કૌરવની,
મિત્ર દ્રોહ કુલનાશનું દેખે પાપ નહીં.
*
कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥१-३९॥

katham na gyeyam asmabhihi papadasmannivartitum
kulakshayakrutam dosham prapashyadbhir janardana

પરંતુ કુલના નાશનો દોષ દૂર કરવા,
અમે ચહીએ કેમ ના જાણ છતાં તરવા.
*
कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः ।
धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥१-४०॥

kulkshaye pranashyanti kuldharmaha sanatanaha
dharme nashte kulam Krutsnam dharmoabhibhavatyuta

કુલના નાશે થાય છે કુલધર્મનો નાશ,
ધર્મ જતાં કુલ કયાં રહ્યું, અધર્મ વ્યાપે ખાસ. ॥૪૦॥

Meaning
धृतराष्ट्र के इन पुत्रों को मार कर हमें भला क्या प्रसन्नता प्राप्त होगी । हे जनार्दन, अपने नीकट के स्वजनों की हत्या करने से हमें केवल पाप ही मिलेगा । इसलिये उनको युद्धभूमि में मारना हमारे लिये उचित नहीं है । हे माधव, अपने ही स्वजनों को मार कर हमें किस प्रकार सुख प्राप्त होगा ? उनकी तो मति लोभ के कारण मारी गई है । अपने कुल का विनाश और अपने मित्रों का द्रोह करने में उन्हें कोई आपत्ति नहीं है मगर हे जनार्दन, हम अपने कुल का क्षय कैसे होने दें ? हम ये शोचनिय कर्म क्यूँ करें ? कुल के विनाश होने पर कुलधर्म भी नष्ट हो जाते हैं । और कुल के धर्म नष्ट हो जाने पर सभी प्रकार के अधर्म बढने लगते हैं ।
*
ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રોને મારવાથી અમને શું પ્રસન્નતા મળશે. હે જનાર્દન, સ્વજનોની હત્યા કરવાથી તો કેવળ પાપ જ મળશે. એટલે એમને મારવા ઉચિત નથી. હે માધવ, એમની (દુર્યોધન અને કૌરવોની) મતિ તો રાજ્યના લોભથી ભ્રષ્ટ થઈ ગઈ છે. પોતાના કુળનો વિનાશ કરવામાં તથા મિત્રોનો દ્રોહ કરવામાં એમને કોઈ પણ પ્રકારનો ક્ષોભ થતો નથી. પરંતુ હે જનાર્દન, અમે અમારા કુળનો વિનાશ શા માટે થવા દઈએ. એવું ઘોર પાતકનું કામ કરવામાં અમે શા માટે પ્રવૃત્ત થઈએ. કુળનો વિનાશ થતાં કુળધર્મોનો નાશ થાય છે. અને કુળધર્મનો નાશ થતાં અધર્મ વ્યાપે છે.

Verse 41-45

अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः ।
स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसंकरः ॥१-४१॥

adharmabhibhavat krishna pradushyanti kulstriyaha
strishu dushtasu varshneya jayate varnashankaraha

કુલની સ્ત્રીમાં આવતો અધર્મથી તો દોષ,
સંકર સંતાનો તણો તેથી થાયે કોષ.
*
संकरो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च ।
पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥१-४२॥

Sankaro narkayaiva Kulghnanam kulashya cha
Patanti pitaro hyesham lupta pindodaka kriyaha

સંકર સંતાનો થકી કુલ તો નરકે જાય,
શ્રાધ્ધ થાય ના પિતૃનું, પતન તેમનું થાય.
*


दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसंकरकारकैः ।
उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥१-४३॥
doshairetaihai  kulghnanam varnashankar karkaihi
utsadyante jatirdharmaha kuldharmascha shashvataha

કુલિન સંકર લોકના દોષોથી નાસે
જાતિકુલતણા ધર્મ ને દુઃખ સદા વાસે.
*
उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन ।
नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥१-४४॥

utsannakuladharmanam manushyanam janardana
narakeniyatam vaso bhavatityanushushram

ધર્મભ્રષ્ટનો નરકમાં સદા થાય છે વાસ,
એમ સાંભળ્યું છે અમે ઉત્તમ જનથી ખાસ.
*
अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम् ।
यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥१-४५॥

aho bata mahatpapam kartum vyavasita vayam
yad rajya sukha lobhena hantum svajanamudhyatah

મળ્યા રાજ્યના લોભથી સ્વજનોને હણવા,
પાપ કર્મ તે તો ખરે, મળ્યા અમે કરવા.

Meaning
अधर्म फैलने पर, हे कृष्ण, कुल की स्त्रियाँ में दोष आता है । और हे वार्ष्णेय, एसा होने पर वर्ण धर्म नष्ट हो जाता है । वर्ण धर्म के पालन न होने से कुलघाती वर्णसंकर संताने होती है, जो श्राद्ध कर्म आदि का पालन नहीं करती । एसा होने पर पितृ जनों की दुर्गति होती है,  उनका उद्धार नहीं होता और वे नरक में स्थान पाते हैं । इस प्रकार वर्ण भ्रष्ट कुलघातियों के दोषों से सारा कुल धर्म और जाति धर्म नष्ट हो जाते हैं । हे जनार्दन, कुलधर्म भ्रष्ट हुये मनुष्यों को अनिश्चित समय तक नरक में वास करना पडता है, ऐसा हमने सुना है । अरे ! मुझे समझ में नहीं आता कि हम क्यूँ इस महापाप को करने के लिये यहाँ खडे हैं । क्यूँ हम राज्य तथा सुख के लोभ में अपने ही स्वजनों को मारने के लिये व्याकुल हैं ।
*
અધર્મ વ્યાપવાથી કુળની સ્ત્રીઓમાં દોષ આવે છે. અને હે વાષ્ણેય, એવું થવાથી વર્ણધર્મ નષ્ટ થઈ જાય છે. વર્ણધર્મનો નાશ થતાં વર્ણસંકર પ્રજા ઉત્પન્ન થાય છે. એવા સંતાનો એમના પિતૃઓનું શ્રાદ્ધ વગેરે કર્મ કરતાં નથી. એથી પિતૃઓની દુર્ગતિ થાય છે. તેમનો ઉદ્ધાર ન થવાથી તેઓ નરકમાં જાય છે. કુલધર્મ અને વર્ણધર્મથી નષ્ટ થયેલ એવા મનુષ્યને અનિશ્ચિત સમય સુધી નરકમાં વાસ કરવો પડે છે, એવું મેં સાંભળ્યું છે. એથી હે કેશવ, મને સમજાતું નથી કે અમે આવું પાપકર્મ કરવા માટે શા માટે અહીં ઉપસ્થિત થયા છીએ? રાજ્ય અને સુખ મેળવવા માટે અમારા જ સ્વજનોને હણવા માટે અમે કેમ વ્યાકુળ બન્યા છીએ ?



Verse 46-47

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः ।
धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत् ॥१-४६॥

yadi mam apratikaram ashastram shastrapanayah
dhritarastra rane hanyus tanme kshemataram bhavet

તેથી તો છે શ્રેષ્ઠ કે કરું સામનો ના,
શસ્ત્ર વિનાનો છો હણે મુજને કૌરવ આ.



संजय उवाच
સંજય કહે છેઃ
Sanjay Uvacha
एवमुक्त्वार्जुनः संख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥१-४७॥

evamuktva arjunah sankhye rathopastha upavishat
vishrujya sasharam chapam shoka samvigna manasaha

એમ કહી બેસી ગયો રથમાં પાર્થ પ્રવીણ,
ધનુષ બાણ મૂકી દઈ, થઈ શોકમાં લીન. ॥૪૭॥
*
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादेऽर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥

Ohm iti shrimad bhagawadgitasu brahmvidyayam yogashastre
shri krishna-arjuna, samvade arjuna vishadyogo nama prathamo adhyayah.

॥ અધ્યાય પહેલો સમાપ્ત ॥

Meaning
मुझे लगता है कि युद्ध करने से बहेतर तो यह होगा कि किसी भी प्रतिकार किये बिना शस्त्रहीन मुझे धृतराष्ट्र के पुत्र इस युद्ध भूमि में मार डालें ।
संजय बोले
यह कह कर शोक से उद्विग्न हुये मन से अर्जुन अपने धनुष बाण का त्याग कर के रथ के पिछले भाग में बैठ गये ।
*
મને લાગે છે કે યુદ્ધ કરવા કરતાં તો બહેતર છે કે હું શસ્ત્રોનો ત્યાગ કરી દઉં. ભલે ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો મને નિઃશસ્ત્ર અવસ્થામાં યુદ્ધભૂમિમાં મારી નાખે.
સંજય કહે છે
એમ કહીને ઉદ્વિગ્ન મનથી ભરેલ અર્જુન પોતાના ગાંડિવનો પરિત્યાગ કરીને રથમાં પાછળ બેસી ગયો.